2025-02-14 Ondaretik
«Torturaren arazoa behin eta berriro aipatu dugu Jakin-en, sekula ez aski halere». Atentzioa (eta beldurra) ematen du esaldi hori edozein hamarkadatakoa izan daitekeela. Edozein garaitakoa, bai, eta edozein ataletakoa ere bai, dena esateko. Izan zitekeen Historia bizia-ko elkarrizketatu batzu-batzuei egindako sarrera, aldizkariaren orduko zuzendaria atxilotu osteko zenbakiko salaketa edo zenbaki-sarrerako zuzendariaren hitzetako kokapena. Euskal Herrian izan ez den bezala, Jakinen ere torturarena ez dela gai arrotza izan, alegia. Aldizkarian aipagai izan da; taldean bertan, pentsagai –zuzenean pairamen izan ez denean–.
Ondarean aurki daitezkeen torturari buruzko artikuluak errepasatuz, auziaz aritzerakoan garbitu beharreko zenbait pentsamendu-sail agertzen zaizkigu. Eta sinplekeriak eta gauza oinarri-oinarrizkoak esateko arriskuarekin, ondo dator tarteka azpiko lurrak zertan diren begiratzea, pentsamenduak jori ernatuko badira. Elkarri lotutako bi arlo funtsezko aipatuko ditugu: politikoa eta morala. Aste honetakoan, lehenengoan geratuko gara.
Torturaren auzi politikoa(k)
Berez edozein atal eta garaitan egokitzen bazen ere, hasierako aipua Jakin 31ko ‘Tortura, berriro’ artikuluan idatzi zuten aldizkariaren editoreek, 1984an, aktualitatea lantzen zen pieza laburreko Orain eta hemen atalean. Amnesty Internationalen agiri bat zekarren, Espainiako lege antiterroristak ezartzen zuen inkomunikazio erregimenak torturak gertatzea errazten zuela salatuz, eta auzitegiek salaketak ikertzeko izan ohi zuten utzikeria seinalatuz. Agiri horren bueltan idatzi zuen Joxe Azurmendik Jakin 33an, ironia biziz, AIri eskerrak emanez lehendik jakina zena jakinarazteagatik. Torturaren auzi politikoaren pentsagai nagusi bat ekartzen du agiriak: tortura gerta dadin baimentzen duen sistema politikoarena.
Torturaren praktika ahalbidetzen duen sistema osoa adierazi nahi zuen Paulo Agirrebaltzategik ere urte batzuk lehenago, Jakin 23an, ‘Torturaren kultura’ artikuluarekin. Zorroagako Filosofia Fakultateak torturari buruz astealdia egin berritan, hangoen berri ematera dator Agirrebaltzategi. Alfonso Sastrek erabili omen zuen torturaren kultura oso bat zegoelako ideia, legez galarazita ere, maila ekonomiko-sozial-ideologiko-politikoan instituzionalizatuta egonik, hura gertatzea ahalbidetzen zuena. Fernando Savaterren gogoeta ere bazekarren: biolentzia mota jakin bat dela tortura, eta biolentzia modu guztiak berdintzeak justu torturaren kulturari nahiz hura ahalbidetzen duen sistemari bere barne-kontraesanak estaltzeko bidea ematen diola.
Ez da kasualitatea, garaiarekin bat baitzetorren biolentzia mota desberdinak aipatzea. Torturari buruzko Hemen eta orain horiek denak 1979 eta 1984koak dira, Euskal Herrian gatazka politikoa jite berri bat hartzen ari zenekoa. Talde armatuak eta atentatuak han-hemen, krisi sozial eta ekonomikoak goian-behean, eta estatu frankistaren erreforma antzeko bat. Horrek torturaren auzi politikoaren bigarren pentsagaia eskatzen du: torturaren praktika inskribatzen den gatazkarena, eta bertan identifikatzen diren biolentziena.
Errelatuaren borrokaz orain hitz egiten bada ere, 80ko hamarkadan jada kontakizun desberdinak zeuden frankismo osteko lehen urte horietan gertatu zenaz. Errelatu batzuek gatazka nazional eta/edo iraultzailearen (hala moduzko) jarraitutasuna ikusten zuten frankismotik demokraziara, baziren erreformaren fartsa salatu eta estatuaren demokratizazio eza salatzen zutenak; beste batzuentzat, behin sistema demokratikoa ezarrita, demokraten eta hura erasotzen zuten biolentoen artean zegoen gatazka, egotekotan.
Testuinguru horretan dator Joxe Azurmendiren ‘Noiz egon da torturak probatzerik?’, Jakin 12an, hain justu, AIk salatu zuen Lege Antiterrorista onartu bezperetan. Funtsezko salaketa zera da, estatuaren biolentzia, tortura kasuak, publikoki salatzen direnean, demokraziaren defentsaren izenean nola diren ukatzen («demokraziaren desprestigio kanpaina da», «ez dago frogarik»), muntagabetzen («ez dira torturak, tratu txarrak dira») edo despolitizatzen («ez da kontu politikoa, judiziala da»). Gerora ere, estatuaren zuriketa mekanismo horiek salatzera eta gatazkan dauden biolentziak azalaraztera bideratuko du Azurmendik bere lanaren zati handi bat hurrengo urteetan. Izan ere, torturaren aurrean eskuak garbitu eta halako erantzunak ematen dituen estatuarekin eta erantzun horiekin konformatzen diren alderdiekin demokrazian sinestea zail dagoela esango du Azurmendik («Pilatos inuzente bat zen mundu honetan. Aldareetan jarri beharko genuke»).
Gehituko genuke are zailago dela tortura den fenomeno konplexuaz osotasunean jabetzea, auzia garai historiko jakin batzuetara edo tortura jasan duten banakoetara mugatzen badugu. Errepaso honek balioko ahal du tortura ahalbidetzen duen sistemaren osotasunaz eta hura edozein gatazkatan eskrupulurik gabe baliatzeko estatuek duten tentazioaz gogoratzeko.