Xabier Montoia

Orain bukatzen ari naiz liburu bat, Hondamendia deituko dena, ez dakit zer den ere: ipuinak-edo dira, kontakizunak; baina, beno, ni pixka bat neure buruarekin harrituta nago, orain arte ez dudalako inoiz horrelako tonuan idatzi. Liburu oso harrigarria da, hasi zen oso-oso gutxitik, eta, idatzi ahala, handitu egin da.

 

Ni, orain arte, eremu nahiko errealistan mugitu naiz, eta, oraingo honetan, lehen aldiz –inoiz ez nuen pentsatuko–, zera fantastikoak ere dosi txikitan (batzuk, ez denak), neure betiko bidetik irten naiz. Beno, interesgarria da neure burua harritzea, orain, hainbeste urtez idatzi eta gero.

 

Ez dakit, hori irakurleak esango du. Nik uste dut istorio bakoitzak aurkitu behar duela, idealki, behintzat, bere adierazpide propioa, eta ez gauza guztiak edo antzeko gauzak behin eta berriz errepikatu. Istorio bakoitzak badu bere forma, eta idazlearen lana da forma hori aurkitzea. Gehienetan ez da aurkitzen, baina aurkitzen denean… Hori da sortzen duen edonoren ahalegina, buruan zer daukan, eta, gero, egin ahala, zer sortzen den hartatik.

Izenburutik garbi esaten da zertan datzan liburua: hasten da lehen ipuina, Hasiera deitzen dena, eta da hasiera, Biblian bezala. Eta hortik aurrera banoa… Liburuak bi zati dauzka, gehi epilogo moduko bat. Lehendabiziko zatian XXI. mendearen arteko kontuak, gutxi gorabehera historikoak batzuk, beste batzuk ez hainbeste. Jolas horretan. Eta bigarren zatia da gaur egun, eta, batez ere, gaur egunetik aurrerako ipuinak, beste garai batean…

 

Baina ez imajinatu martetarrik, plater hegalaririk, edo horrelakorik, ez dago objektu hegalari ezezagunik. Hori da, gutxi gorabehera, baina etorkizun nahiko hurbilean, ez beste planeta batzuetan, ez dago astronautarik, ez dago espazio-ontzirik.

 

Oro har –gero, ñabardurak egin beharko genituzke–, inguruko literaturekin nahiko paretsu, gauza onetarako eta gauza txarretarako, normaltasun batean sartuta.

 

Hori arriskua da beti, zaila da errail nagusitik ateratzea, sozialki, esan nahi dut. Sistema literario bat dago, lehen ez zegoena, baina sistema bat da, sistema guztiek bezala, bere alde onuragarriak eta bere alde, nire ustez, kaltegarriak dituena.

 

Gainerako literaturetan, zer gertatzen da, gutxi gorabehera? Bada badagoela literatura-mota bat, bai kritikak, bai erakundeek, bai irakurleek ere onesten dutena, eta beste batzuk, ordea, ez hainbeste, dauzkaten mota askotako zailtasunengatik, ez doazelako arrasto nagusi horretatik.

 

Egia da hori gertatzen dela, baina baita hori gertatzen dela –nik dakidala, behintzat– ia mundu osoan ere. Langileei buruz idazten duten idazleak bakanak bururatzen zaizkit, oso-oso gutxi. Gauza bera gertatzen da zineman: langileak-eta noren filmetan agertzen dira? Ken Loachenetan, Dardenne anaienetan, Guédiguianenetan, eta beste bakan batzuenetan.

 

Bai, hori esaten didate beti. Hala izango da, noski, baina nik ez dut modu kontziente batean egiten. Ni ez naiz hasten idazten pentsatuz: orain traizioari buruzko nobela bat, edo ipuin bat, idatziko dut; istorioa bururatzen zait.

 

Benetan gertatu zen, istorio hori benetakoa da goitik behera. Nik ezingo nuke horrelako istorio bat asmatu. Niretzat, liburu horretan zailena izan da errealitatea nobelatik kanpo mantentzea, errealitatean benetan gertatzen zena paperean ez baitzen sinesgarria.

 

Nik esango nuke nire gaia gehiago dela hori traizioa baino, bilakaera hori, nola pasa gaitezkeen –edonor– mutur batetik bestera, erraz. Horrek beti harritu eta erakarri nau, pertsonalki.

 

Arazo bat eduki nuen bukaera horrekin. Buka nezakeen protagonistak hiltzen, baina errazkeria iruditzen zitzaidan. Hiltzen duzu heroia, eta, noski, bukatu behar da nobela, filma edo dena delakoa. Baina ez nuen bukaera moralizante bat eman nahi. Orduan, hori iruditu zitzaidan, dramatikoki, bukaerarik indartsuena, eta nahiko irekia. Tipoa badoa. Zergatik? Irakurleak ere idazten du nobela. Beraz, irakurleari espazio bat, toki bat, utzi behar zaio nobela osatzeko.

 

Bai, noski. Ez nuen beharrik ikusten handik ateratzeko.

 

Hain zuzen ere, irakurle bakoitzak nobela osatzen duelako, idazten duelako, bere erara. Eta irakurle bakoitzak nabarmentzen du bera gehien hunkitu duena, edo gehien erakarri duena, edo gehien pentsarazi diona.

 

Nire ustez, ez. Baina, aukeran, nahiago dut hori laino batean utzi. Bidea hor nonbait dago, bila ezazu. Edo, bat baino gehiago egonez gero, aukeratu zure gustukoena.

 

Ez, epaitzeko autoritate handia izan beharko nuke, inoiz izan ez dudana eta izango ez dudana. Eta, batez ere, nire ustez, idazlearen lana ez da hori. Areago: nik uste dut idazlea ez badago bere pertsonaien alde –idazten ari den bitartean, behintzat–, ez dagoela literaturaz hitz egiterik. Nahiz eta izan Hitler edo torturatzaile bat, idazterakoan, harekin egon behar duzu.

 

Bai, antzerkiaren ezaugarri guztiak dauzka: badago toki bakarra, barne horretan hartuta solasean. Beraz, antzerki-funtzio bat.

Behin ere ez, baina beste nobela batzuetan, Blackout-en-eta, saiatu nintzen elkarrizketaren bitartez garatzen nobela, informazioa ematen. Han ere bazegoen antzeko zerbait –ez hainbeste–, hura ere solas moduan emandako nobela da.

 

Uste dut edozein obrak eduki politiko handia daukala, baita Mickey Mouse-k ere, batez ere Mickey Mouse-k.

 

Hori, niretzat, bai dela kontu politiko bat. Hasteko, Euskal Hiria kontzeptua ez da Atxagarena. Nik, behintzat, Atxagak aipatu baino askoz lehenago irakurri nion soziologo bati, Justo de la Cuevari. Haren ustez, Euskal Herri osoa hiri handi bat zen, ez izan beharko lukeela, izan, bazela. Berak kontatzen zuen, bere ustez, zer zen gaur egun Euskal Herria. Gero, Atxagaren kontzeptua beste batzuei oso ondo etorri zitzaien, nire ustez, politika erreakzionarioak eta beren interesen aldekoak bultzatzeko eta zuritzeko, modu teorikoan. Nirea hortik doa. Horregatik da Euskal Hiria sutan.

 

Nire ustez, hor dago koska. Aipu horretan dago liburu osoa1. Liburua hasten da benetan gertatu zen kontu batekin.

 

Gertatu zena da lehendabiziko lerrokadarena: tipo batzuk pankarta batekin [«Euskal Hiria: kapitalismoaren taula joko berria. Txikizioa gelditu. AHTrik ez» dioena]. Argazki hori ikusi nuen, eta jada lehendabiziko gaia: abiadura handiko trena; egitasmo desarrollistei eztenkada bat, hiperkapitalismoaren aroa, xahutzea. Beno, daukaguna.

 

Gainerakoa fikzioa da, baina horiek eta okerragoak gertatu izan dira. Hemen. Istorioa ez da guztiz benetakoa, baina izan zitekeen, eta okerragoa ere izan zitekeen, eta izan, izan da. Fikzioa orekatzailea da.

 

Jakina egiten dutela hori.

 

Egin dute, noizbait. Garai batean, entzun eta irakurri ziren zenbait tokitan hau eta beste gertatu zirela… Gauza horiek idaztea niri ez zait bururatzen. Nik irudimen urria daukat. Beharbada gauza batzuk entzun zenituen duela hogei urte, eta garuneko biltegi horretan zeuden, jakin gabe hori zegoenik, eta, bat-batean, agertu egiten dira. Baina hor egon dira, beratzen, saltsa horretan, urtetan. Eta, bat-batean, behar denean, prest zegoenean, agertu egiten dira. Horrelako zerbait.

 

Ez da Atxagari emandako erantzuna, bereziki. Atxaga elementu sinboliko bat da. Ez da Atxagaren kontrako liburu bat, inolaz ere. Izatekotan, gure ergelkeriari buruzkoa da, eta gure miseriari buruzkoa, guztionari buruzkoa.

 

Hala bada, ez nuen gogoan, eta, oraintxe bertan, ez dut gogoan.

 

Karlistak, alegia.

Hori izan da nire asmoa, nahiz eta orduan horrela teorizatua ez eduki, baina, a posteriori, horrela iruditzen zait. Teoriarako oso txarra naiz, inoiz ezin izan dut modu koherente batean diskurtso bat antolatu. Horregatik egin dut fikzioa, ez naizelako gauza burutik pasatzen zaidana sistematizatzeko.

 

Nobelaren une horretan, bera artean pertsona ‘normal’ bat da. Alegia, inork esan gabe badaki poliziari erdaraz egiten zaiola, medikuari erdaraz egiten zaiola, nahiz eta bera euskalduna izan, eta bere lagunekin euskaraz egin, baina badaki autoritatearekin erdaraz egiten dela.

 

Esan dizut lehen: nire ustez, istorio bakoitzak aurkitu behar du bere forma. Batzuetan aurkitzen da; beste batzuetan, ez. Orduan, tarte hartan, distantzia hartan, liburu hartan, nire ustez, horrela egin behar zen, euskaraz, eta hika. Baina honetan, ez. Helburuak beste batzuk ziren. Beraz, bideek, estrategiek, beste batzuk izan behar zuten. Yin-en kasuan, hizlaria ertzaina da. Ez da esaten, baina ertzaina izan da beti nire buruan, ez txapelokerra.

 

Bai, noski.

 

Noski. Orain, adibidez, idazten ari naizen horretan berriz antzeko zerbait egin dut, baita hika ere. Baina, esaten dizut, egiten ari zaren horren arabera aukeratzen duzu bide bat edo beste bat, estrategia bat edo beste bat. Idazterakoan, hori da zailena. Seguru asko, pintore batek pintatzen duenean koadro bat, eta, gero, beste bat, eta, gero, beste bat, eskua egiten du, eta teknika egiten du. Edo musikari batek. Baina idazle batek ezin du: istorio bakoitzak jarriko dizkio oztopo ezberdinak, eta ikasitakoak ezer gutxi lagunduko dio. Hori da niretzat gogorrena: ahalegin hori aldi bakoitzean egin beharra, hutsetik hastea. Zure asmoa beharbada halakoa da, bada aurrekoan ondo idatzi nuen horrela, eta funtzionatu egin zuen, bada orain ere funtzionatuko du. Bada seguru ezetz. Ez da horrela, ez da automatikoa, ez dago determinismorik, oso aleatorioa da.

 

Nire eskarmentuak irakatsi didana izan da gauza guztiak, mundu honetan, batera doazela, onak eta txarrak, onuragarriak eta gaitzesgarriak, bizia eta minbizia, bizia eta heriotza. Eta ezin duzu esan «bakarrik erdia nahi dut». Ona nahi baduzu, txarra ere nahi duzu. Guztiok izan gaitezke munstroak. Kasu horretan, tipo hori izan daiteke –eta, gainera, izango zen, seguru– aita eredugarria, baina, gero, pizti bat.

 

Nik batuaz idazten dut, baina, niretzat, batua ez da gipuzkera. Beraz, hiztegian erabiltzen badut Nafarroakoa edo Lapurdikoa, neure ustez, batuaz ari naiz. Zergatik esan behar dut beste, eta ez bertze? Niretzat, biak dira nire hizkuntzakoak. Zergatik aukeratu behar dut hau? Aukeratuko dut kontatu nahi dudanaren arabera, edo pertsonaien arabera; beratarrak baldin badira, ez dute hitz egingo bermeotarrek bezala. Niretzat, ez lirateke sinesgarriak izango. Orduan, nik ez badut sinisten, irakurleak nola sinistu behar ditu? Eta, horretaz gain, euskal literaturan dagoen tradizioa, ia osoa, molde horretan idatzita dago, eta, gainera, niri, pertsonalki, molde zoragarria iruditzen zait, estetikoki ederra, bete egiten nauena. Miretsi egiten dut tradizio hori, gure klasikoak dira.

Dirua, zoragarria. Nik ere ordaintzen dut sari hori; ematen didatenean, eta ematen ez didatenean.

 

Sariez, oro har –ez bakarrik Euskadi Sariaz–, pentsatzen dudanean, saria ematen duenak, benetan, bere buruari ematen dio saria, idazle baten bitartez, edo pintore baten edo ez dakit noren bitartez. Publizitate-mota bat da, merkea, gainera: «begiratu, nik kultura bultzatzen dut, ni mezenas naiz». Eta Euskadi Saria, sainete bat, asuntu osoa, epaimahaikidekoak, zein egoten den, nola beti izaten diren berdintsuak. Hemen, beti baimena eman dutenak: «hau, bai, hau, ez; hau gutarra da, hau, ez». Eta, batez ere, neure burua ikustea lehendakariarekin batera… «Eskerrik asko», kamerak, jatorrismo hori, «zer ondo gauden hemen, denok batera…».

 

Hori da.

 

Badakit Ibarretxe haserretu zela, eta esan zuen zerbait diskurtsoan nire kontra, nire izena aipatu gabe, zeharka, ez agertzeagatik; ez liburuarengatik (seguru asko, liburua ez zuen irakurri ere egin). «Sari nazionala da, nola egin muzin horri?».

 

Ados nengoen %100ean.

 

Hori epaimahaiari galdetu behar.

 

Oraintxe bertan esango nuke berriz. Hori da pentsatzen dudana. Punkaren bigarren belaunaldiari jarraitu zion, nire ustez, hasierako, benetako punka zapuztu zuen belaunaldiari: Antipasti, Exploited, Sham 69, Cockney Rejects, eta halako taldeei. Musikalki, estetikoki, ez zen batere erradikala, nahiko oinarrizko rocka. Oso kaskarrak ginen guztiok. Gero, bai, jendeak ikasi zuen jotzen, baina, hasieran… Eta azkena, nabaria da: euskaraz, nork egiten zuen, hasieran? Kortatuk erdaraz egiten zuen, Barricadak erdaraz egiten zuen, RIPek erdaraz egiten zuen, Eskorbutok erdaraz egiten zuen. Euskaraz egiten zutenak Zarama ziren, eta, gero, Hertzainak. Eta gero jende gehiagok, baina hasieran horrela izan zen. Horregatik esan nuen hori.

Eta seguru hori izan zirela, baina ni ez nintzen oso luze egon. Hertzainen historia ez dut oso neure sentitu inoiz. Hasiera batean, oso inplikatuta egon nintzen, baina, gero, joan nintzen urruntzen, eta orain iruditzen zait oso gauza urruna.

 

Ez, hori etiketa bat zen. Inork ez zuen inoiz bere burua horrela definitu, eta, gainera, talde gehienei ez zitzaien gustatzen etiketa hori. Garai hartako elkarrizketak hartzen badituzu, ikusiko duzu talde gehienek esaten dutela: «gu, ez». Inork ez zuen rock radical vasco izan nahi. Orduan; orain, beharbada, bai, baina orduan, ez. Iruñeko tipo bati bururatu zitzaion etiketa bat behar zela, eta funtzionatu egin zuen.